Sêwregi , yew bajarê Kirmancan a û zaf kozmopolîtîk a. Mabenê royê1 Firat û Dîcle/Tîgrîsî de ca gêna. Gelîyê kulturê Kommagenê ra zaf nezdî ya û ci ser o îşaretê nê kulturî zaf est ê.
Bajar, çi dem de ameyo awankerdene belî nîyo. Çimeyanê nuştekîyan de bajarê Sêwregi, wextê Sumerîyan (V. Z. 3400) de awan bîyo.
Nêzdîyê sede 70yê şarê bajarî, kirmanc (dimilî, zaza) ê. Qandê coy, ci re vanê Suka Dimilîya.
Sêwregi, bi yew xetê pêra abirîya ya. Cordê na xete de dimilijê hanefî, cêrdê ci de zî kirdasê şahfîî ciwîyenê. Sêwregi de bê(zewbî) hanefî û şahfîîyan, êzdî û (cîhudî) zî estê. Ezdî, nezdîyê Wiranşehirî de hetê Qeregeçî de, cihudî zî Sêwregi miyan de ciwîyenî. Cihudê ke roja ma de Sêwregi de ciwîyenî, pêrkoyê xo kirmancan (zazayan) mîyan de manenê û bîyê zazayê sunî. Sêwregi de bi nameyê “Cuhîya” mehlayêda (taxêda) dîrokî zî esta û şar ci rê vano “Mehlaya Cuhîya”. Mehalaya Cuhîya xeylê eserê ke şaristananê kanan ra mendê est ê. Nê eserî hetê Şaredarîya Sêwregi ra ameyê restorekerdene.
Cuhîyê Sêwregi, kare qelacî, keçe, asin, zern û hacetanê karî de meşqûl benî. Verê naye hewtay serrî, Sêwregi de Cîhudî ewroyî ra xeylê zêde bîyê û ê bi şarê bînî ra werey mîyan de ciwîyayî. Demo ke Riha de mensubê kêyeyêde Cuhîyan amey kiştene cihuyan ra xeylê kesan welat terk kerd şî rojawayê Tirkîya û uca ra zi bar kerdî şî Îsraîl. Êyê ke pey de mendî, bîy cihûyê Kurdî û dînê xo vurna.
Verê cû nêzdîyê temamê bezirgananê bajarî kirmancî (zazayî) bîy. No rewş, ewro vurîya yo. Sebebe ci zî darbeyê Leşkerî (1980) yo. Merkezê bajarî de dize (kela/qala) est a. Na dize re vanê Diza Sêwregi. Diza Sêwregi demê Asurîyan (V. Z. 1800-1900) de virazya ya.
Rojhelatê dize de kûçeyêdo tarîxî esto. Şarê Sêwregi, neyî re vano “Kûçeye Şeytanî”. Kûçeye Şeytanî, kûçeyedo exotîk o. Tiya de bi serran şarê olîyê monotheistan (Olîyê ke yew allahî:Monotheist dinler) bi aştîyane ciwîyayê.
Kûçeyê Şeytanî de dukanê cuhîyan, xiristîyanan û bisilmanan (musluman) estî bî. Dukanê yahudîya, Rojhelatê (rojakewtedê) kuçeyî de bîyê û bi zanatê zern û keçeyan a mijûl bîyê. Dukanê armenîya zî rojawayê kuçeyî de ca girotê û bi hunerê asin, paxir û hacetan a mijûl bîyê. No kuçe de ewro zî tayê armenî karê û barê xo berdewam kenê. Zafê cuhî û armanîyan bi dimilîyan a zewijyaye û bîyê kirmancî (dimilî).
Zazayê Sêwregi, pêroye xo henîfî yê. Kotî ra ameye tiya? Çi çax bîye muslumanî, no derheqe de agahîyê bingehî çin ê.
Nuştoxo kirmanc Necmettin Büyükkaya, kitabê xo “Kalemimden Sayfalar” de bahsê zazayandê Sêwregi keno. Büyükkaya, no kitabdê xo vano ke, “Kirmancê Sêwregi hetê Dêrsimî ra ameyê”. ”
Mehmet Şerif Fırat, kitabdê xo yo “Doggu Îlleri ve Varto Tarihi” (Bajarê Rojakewteyî û Tarîxa Vartoyî” de ca dano kirmancandê Sîweregî û vano; “Zazayê Sêwregi, demê Yavuz Sultan Selîmî de ameyê na mintiqa.” Fırat, berdewamîya kitabdê xo de, zazayanê Sêwregi keno endamê eşîra “Milî” (Milli-Milan) û na eşîre zî sey serdarê Alaya Hemîdîye nîşan keno.
Sêwregi de 31 eşîrî estê. Nînan ra 14ê ci eşîrê kirmancan (dimilîyan) ê. Eşîrê kirmancan; bicaxijî, kirvarijî, qerexanijî, babijî, heseranijî, kejanijî, modanijî, kosanijî, nasanijî, bayikijî, biroderijî, karajekijî, doşnikijî, kurdikijî û millanijan ra pêk yenê. Nê eşîran ra tewr girsê ci eşîra bicax û kirvarijan ê. Kirvarijî, eşîrda Mil (Mîllî) ra, bicaxijî zî ejîrda zîrkan ra yê.
Sêwregi de eşîrê ke tewr hera û namdar î, bicax, kirvar, xerexan, bab, heseran û nasan ê.
Eşîra Bicaxija
Eşîra bicaxija re vanê Kê Hecîyan û eslê ci zirkanij û dimilî yê. Eşîra zirkanija, Kurdîstan de eşîrê da zaf heraya û şerê Çaldiranî (1514) de vera Sevafîya yardimeya Yavuz Sultanî kerda.
Eşîra bicaxija; hecîyan, osekiyan, gulerijî, xilikanijî, kazanijî, abikijî, desmanijî, çûkanijî, kijoyijî, donayijî, hamidanijî, golijî, bîtikijî, alxasijî û olbijan ra pêk yena.
“Bicaxijî verê naye 200 serrî Atak (Lice) ra bar kenê yenê Sêwregi û ver dê dewa roye Firatî Hedro de ca benê. Hedro girêdayê Bicaxî bî. No deme de serekê eşîre Hecî Alî Efendî bîyo. Hecî Alî Efendî zaf dewletlî beno û çorşmeyê Hedroyî de zaf cayan herîneno. Demêdo kilm de Bicax de beno wiherê qisaye. Dima zî dest pêkeno navenda Sêwregi û tîya de beno wiherê nameyî. Hecî Alî Efendî, serra 1865ine de Sancaxa Sîwergî de beno ardimkerdoxê serekê Beledîya. O, tena bi na xelate zî nêmaneno, eynî wextê de azayo jûyin ê meqemê qeymakamîtîy zî geno xo dest.”
Bicaxijî, xoverdayîşê Şix Seyîdî (1925) de hetê dewlete de ca genê û hemberê şardê xo şer kenê. Dewlete, nê xoverdayîshî ra dima bicaxija xelatnena û qada fermî de ca dana peyayandê înan.
Bicaxijî, serranê 50ine de rayanê xo danê Demokart Partî (DP) û bi na partîye ra pîya hereket kenê û kontrolê Sîweregî tewr genê xo dest.
Derbeyê leşkerî yê 1972an de serekê eşîre Mehmet Celal Bucak û birayê ci Hakki Bucak tepişîyenê û girtîgeyê “Yasıada” de manenê. Mehmet Celal Bucakî, Parlamentoyê Tirkan de xeylê serrî senator û wekîley kerde.
Sêwregi de serra 1979ine de şerê PKK û bicaxija dest pêkerd. Dimayê nê şerî, derbeyê leşkerî yê 1980ine virazîye. Dimayê derbeye, bicaxijî xeylê bê weng mendî. Senî ke PKK, Kurdîstanê Vakurî de bî wayirê vateyî, dewlete zor da bicaxija ke hemberê PKK bivjîyê û şer bikerê. Labelê serekê eşîr Heqî (Hakki Bucak) no waştiş qebul nêkerd û ame kiştene. Na qisa, heta ewro ne hetê bicaxijan ra, ne zî hetê dewleta Tirkî ra ameya pûçkerdene. Dimayê kiştishê Heqîyê Hecîya, lajê ci Sedat Bucak bi serekê eşîre û qey mecbur bimano ke sîstemê cerdevanîye yê dewleta Tirkî qebul biker o.
Eşîra Kirvarija
Eşîra kirvarija, zey bicaxija dimilî yê û kokê ci reseno eşîrda Milî. Kirvarijî, Kê Odabaşîyan ra yê. Eşîra Milî, Kurdîstan de eşîrê da tewr hera û wayîr qisa ya. Vatiş ra gore na eşîre demê Yavuz Sultan Selîmî de hetê Gimgimî ra ameya Sêwregi. Dewê eşîre, vakurê rojakewteyê Sêwregi de ca genê.
Kirvarija şerdê PKK û dewlete de (1979) hetê PKK de ca girot û hemberê bicaxija şer kerd. Dimayê şerî Xelîl Axa, lajê ci Ahmet Kirvar û xeylê peyayê ci ameyî tepiştene û demê zîndanê Diyarbekirî de mendî. Xelîl Axa, dima ame veredayene û keza tirafîqî de merd. Goreyê taye rîvayetan, mergdê Xelîl Axayî de destê dewleta tirkî est bî, winî yeno vatenê.
Eshîra kirvarija bi partîya CHP ya hereket kerdê. No rewş dimayê serranê 80an de vurîya. Kirvarijî, no dem de bi partîya Necmettin Erbakanî SP ya hereket kenê.
Eşîra Qerexanija
Eşîra qerexanija, shema, uzeyran, lobikan, shilanij, mîrxas, keva û siyaxanija ra pêk yena. Dewê qerexanija, vakurê rojakewtedê Sêwregi de ca gênê. Necmettin Büyükkaya na eşîr ra yo. Goreyê vatenda ey, eşîra qerexanija eslê xo dêrsîmij î û kokê ci reseno eşîrda heseranija.
Eşîra Babija
Dewê eşîra babija vakurê rojakewtê Sêwregi de ca genê. Merkezê na eşîre, Başarokê Babî yo. Keloşk, Kifrî, Xirabreşk û Boxçik dewanê na eshîre ra tayê yê.
Eşîra babijan de, sey eşîrandê bînan tayê keyeyê muhîmî estê. Nê kêyan ra tewr namdarê xo, Kêyeyê Şîrina û Kandemiran o. “Şîrin” û “Kandemir”, peynameyo ke dewlete do ci, o yo.
Eşîra Heseranija
Dewê eşîra Heseranija miyandê Sêwregi û Çêrmûge de ca genê. Eşîre, axaçxanij, axirmatij, koranij, kafkij, simayij, heyderanij û mizraqija ra pêk yena. Dewê ci, vakurê rojawanê Sêwregi de ca genê. Xeylê heseranijî dewandê Çêrmûge de zî ciwîyenê.
Eşîra Nasa
Eşîra Nasa, malbata Simikan, Omeran, Sîsîyan û Alayiban ra pêk yena. Dewê nasanija vakurê rojakewteyê Sêwregi de ca gênê. Na eşîre, serranê 90yî ra dima bi eşîra bicaxijana merkezdê Sêwregi de hereket kerd û bî namdar. Seye bicaxija, bi dewlete ra hereket kena. Xeyle cerdewanê ci estê.
İsmet Siverekli 
Yorum bırakın