Cihudê (Yahudîyê) Sêwregi

İsmet Siverekli

Sêwregi hetê dînî ra bajarêda merkezî ya. Bajar de dînê ke sey “dînê heqî” yenê
qebûlkerdene bi seseran pêmîyan/têkişte de ameyê piratîkkerdene. Nê pratîk ra
demê ma de qet çiyê nêmendo û dînî Îslamî bîyo serdest.
Kêm-vêşî 120 serrî verê nayê, merkezê şaristanê Sêwregi de ciwîyayîşêde
zafrengin ê dînan estbî. Êzdî, cihud, xirîstîyan (armenî û suryanan) û muslumanan
Sêwrege kerdbî baxçeyê dînan. Merkezê nê baxçey zî Kûçeyê Şeytanî bî. Demo ke
Kûçeyê Şeytanî de şixê êzîdîyan, hahamê cihudan, keşîşê xirîstîyanan û seydayê
muslumanan resayêne pê, xoşberêda germ û xorîne dest pêkerdêne…
Na xoşbere bi vengê ezan û zingilî ya biryayêne û keşîşî verê xo dayê kîlîse,
seydayî zî verê xo dayêne camî. Ser hênîyê Kûçeyê Şeytanî de tena şixê êzdîyan û
hahamê cihudan mendêne, nînan zî bi meselaya Hz. Îbrahîmî ya zorê pê(yewbînan)
berdêne.
Her çendê musulmanan sînagogê Yahudîyan û kîlîseyê xirîstîyanan kerdîbî
camî zî, şarê bajarî pêmiyan de bi haştî ciwîyayêne.
Demê dihîrî de vengê zingilî û ezanî seye senfonîya Antonio Vivaldi ya
mewsîman bajar gerewtêne binê tesîrê xo. Û Yahudî ya zî, sînagogan de mîyanê xo
de tora xo girewtêne virarda xo û diwayê xo kerdê. Serekê nê her di Sînagogan,
haham Azur û Murdo bîy.
Haham Azur û Murdo, demoke Sulî Camî ver a ravîyartêne, kokê ci ameyê vîrê
înan û kewtêne xeyalanê xorînan miyan. Xeyalanê înan de, hewna Sulî Camî sînagog
bî û vengê duayê dapîranê înan goşan ver a perayê…!
Keyeyê Cihudanê Sêwregi verdê Diza(Qela) Sêwregi de ameybî awankerdene û
nê kezezî kûçeyêdo barî û tengî ver bi rojawanê bajarî bîyêne rêz. Dewletlîyê
cihudanê Sêwregi, başûrê bajarî de niştêne ro. Roja ma de, na tax ra vanê, ″Taxa
Cihudan″ û newe ra ameya restorekerdene.
Verê naz hewtay serrî, Sêwregi de Cihudî ewroyî ra vêşî bîyê û ê bî şarê bînî ra
têmiyan de ciwîyayê.
Cihudê ke roja ma de Sêwregi de ciwîyenî, pêrkoyê xo kirmancan (zazayan)
manenê û bîyê zazayê sunî. Mavajê keyeyê Qosan û Leblebîyan(Leblebiciler)
Cihudê Sêwregi, bi karenê qelaçî, kulav(keçe), asin, zern û hacetanê karî de
meşqûl benî. Ez naye zî vaja, cihudî tena merkezê sêwregi nêciwîyayêne. Dewê ke
vakurê bajarî de ca genê, tîya zî cihudî ciwîyayêne. Ma vajê dewa areş a ke pêrkoyê
xo kirdasî qisey kenê, dewêda yahudîyan bîya. Fina Çêrmung û xeylê dewan de ci de
cihudî ciwîyazêne. Verî Çêrmung Sêwregi serv o bîya û tîya de şaro ke ciwîyayo,
pêrkoyê xo dimilî bîy û ewro zî dimilî yê. Xeyleyê dimilîyanê na mintiqa matriarşat ê
yanî bi nasnameya mayanê xo yenê naskerdene. Mavajê sey dameyran, deelîyan,
dahmedan, dehesan, dehîdanan, derzan, dewisan, deevdîyan û demaman
Goreyê hesibnayîşê nûfusê serra 1914, merkezê Sêwregi de 136 yahudî ciwîya
yêne.
1 Cihudanê mîyanê Sêwregi de tewr namdarê ci malbata Sahud û Ilia Xidirî ya.
Haham Azur û Murdoh nê malbatan ra yê.
Cihudanê Sêwregi ra Hayim Sorkaya, mîyanê şarî de sey Hoyamo Hoymun
ameyêne naskerdene û karê tûhafîyekarî kerdêne. Bi nameyê Ahmet Kemal
Sorkya(Hoymun), lajê de ci estbî û xortêdo serserî bîy. Şarê Sêwregi ey dest ra aman
kerdîbîy. Serra 1944 de Hayim Sorkaya, sedemê sersereya lajê xo ra mecbûr maneno
ke Sêwregi terk bikero û şiro Riha. Tiya de Hoymuno serserî, tarîqa ya Rifayî ra Şix
Muhammedî nas keno û dînê xo virneno û beno musluman. Dima zî beno mûrîdê ey
û serra 1949 de şino eskerîye. Encamê eskerîya xo de kenayêda cihude cûhî nas keno
û beno eşqê aye û dînê xo virneno, fina beno cihud. Na mesela ra dima Şix
Muhammed, hemberê malbata ey propagandayêda qilêrine dano ramitene. Demêdo
kilm de ferdê na malbat ra hewt kesî (Hayim Sorkaya û cinîya ci Mezal, qeçê ci Yosef,
Yaakov, Rashal, Ester û Semra) yenê kiştene. Dewlet seba na hadîseyî yahudîyan
kena sûçdar û Ezra Azur Bozo, Nesim Binker, Shochet Davut Xidir, haham Azur
Acmi û Yosef Hamusî gena binê nezaretî. Rîyê na hadîse Cihudî, serra 1949de mejbûr
manenê ke heremî terk bikere.2
Mîyanê Yahudîyê ke no dem de hereme terk kenê de Sêwregî ra Keyeyê Koran
ra zî est o. Keyeyê Koran ra di malbatî serra 1947 de bar kenê şinê Îsraîl.
Verê na mesela serra 1916 de nezdîyê 200 Cihudê Sêwregi, Diyabekir û Çêrmûg
ra heremê bînî terk kerdî û şî Qûdus, tiya de bi nameyê xo ya Sînagogê awan kerd.
Rojama de têkilîyê Cihudê Sêwregi yê ke Qûdus de ciwîyenê, bi bajarê Sêwregi
ya zaf xûrt ê û seba averşîyayîşê aborîya Sêwregi karê bezirganî kenê. Mavajê;
Şîrketê Sêwregi “Roza İlaç ve Kozmetik” serr de nezdîyê 3 tonî dendikê henaran û
konsatrasoyonê ci îhracê Îsraîlî keno.3
Yahudîyanê Sêwregî miyan ra tewr namdara xo, aktirîsta Yeşil Çamî Meral
Zeren a. Nameyê xo ya rast Meral Güler o û serra 1950 Sêwregî de ameya dinya.
Demo ke bena aktirîsta Sînemaya Tirka, peynameyê xo virnena û kena Zeren.4
Fina Toreyo ke mîyanê şarî de vajîno serokwezîrê dewlata Îsraîlî Benyamin
Netanyahu eslê xo sêwregijo.
1
http://www.turkofamerica.com/index.php?option=com_content&task=view&id=538
2 http://centropa.org/module/ebooks/files/TR_Bozo_A4.pdf
3 http://www.turkticaret.net/business_center/devam.php?id=45
4 http://www.kalemlervekiliclar.com/forum/archive/index.php/thread-17663.htm