Elewîyê Sêwregi

Îsmet Sîvereklî

 

Sêwregi, hetê dînî ra bajarêda çatray a, zafrengin a. Nê halî bi hezaran serre ahengêde baş do bajarîya Sêwregi. Ciya-cîyamilet û sîvîlîzasyonî, mavajîmeê Sumer, Sûbartu, Aqad Hîtît, Asur, Etî, Ûratû, Mîtanî, Sasanî, Bîzans, Ereb, Selçûk û Oamanîyan tîya de binge girewto, rind ya zî xirab; no bajar û na mintiqa îdare kerda.

 

Her çiqas ke roja ma de îslamîyetî ra qederî dînê bînî piratîkîde nêmendê zî merdim ca-ca rastê rêça xo esta.

 

Mozayîkê dînanê Sêwregi de elewîtîye zî cayêde taybetî gêna. Elewîyê bajarî di milan ser a ameyê bajar; nîna ra tayê hetêDêrsimî ra, tayê zî hetê Serhadî ra ameyê.

 

Abbas Ozpolat, eslê xo kirvarij o û dewa Sahrikî ra yo. Vano, “Dewê kirvarijan hemeyê xo dimilî yê û hetê Serhadî raameyê tiya û henîfî yê. Dimilî yê ke hetê Dersîmî ra ameyêmintiqaya Sêwregi, hetê dînî ra eslê înan zî elewî yo.”

 

Nê vateyî , Necmettîn Büyükkaya zî tesdîq keno. N. Büyükkaya, kitabê xo “Kalemimden Sayfalar” de behsêkırmancanê Sêwregi keno û “Kirmancê Sêwregi hetê Dêrsimîra ameyê ” vano.

 

Çimeyanê Osmanîyan nîşan danê ke dormeyê seserra 16. de Dêrsim de bi nameyê “Ekrad-î Dimilî“ eşîrêda kurdan estbîya. Fina yêno vatene ke milêde na eşîre ya kî pêro ameyê Sêwregiû tede ca bîyê. Xora kirmancê (zazayê) Sêwregi xo ra vanê“dimilî“. Vanê no name zî tîya r` a yeno.

 

Heto bîn ra çorşmeyê Çermûgî de zî dormeyê serra 1500-1600î de xeylê elewî ciwîyayê û wextê cengê Yavuz Sultan Selîm û Şah Îsmaîlî de xeyleyê xo ameyê qirkerdene.

Elewîyê Sêwregi dewanê bakurê rojavayê bajarî de ciwîyenê. Şarê dewanê Alxas, Dêsman, Çîkan û Qelexan eslê xo elewîyê.

Fina mintiqaya Qerecedaxî de xeylê elewî ciwîyenê. Nê elewîyî zî demê şerê Yavuz Sultan Selim û Şah Îsmailî  de mintiqaya Gêxî, Bongulan/Solexan û Xinis ra sûrgûnê tîyayîbîyê. Elewîyê ke sûrgûnê Qerejdaxî bîyê eşîra Pazûkî ra yê. Pazûkî roja ma de bi nameyê bêzkî yenê naskerdene. Toreyoke mîyanê şarî de vajîno elewîtîya xo dizî anê ca.

″Serokê Partîya Karkerên Kurdîstanî Abdullah Öcalan zî na eşîr ra yo″ û eslê xo qerejdaxîj o.

 

Kê Bavoyî

Beşê eşîra Bêzkîya Qerejdaxî re Kê  Bavoyî serdarîye kenê. Kê Bavoyî ra Kê Şêx Qasim El-Hadî zî vajîno. Lajê şêxQasim El-Hadi, Şêx  Eyup o. Şêx Eyup, serehewadena ŞêxSehîdî de ci kîşta hemberê Dewleta tirkan şer keno û dimayeno tepiştenê û bi Dr. Fautê çermugij ya, 18 nîsana 1925in de Diyarbekir de yêno dardekerdene.  Cayê definkerdishê ci hetaewro nîyameyo eşkêrakerdene.

 

Şêx Eyup

Şêx Kasimî ra panc lajî û hîrê keyney benê. Lajanê ci ra ŞêxXalîd, serra Hîcrî 1279 de (Mîladî 1895) dewa qezayê Dîyarbakirî Çinarî Altoxar (Altunkara) de yeno dinya. ŞêxQasim, Şêx Xalîdî keno xelîfeyê xo û rişeno dewa SêwregiGulpewari (Gülpınar).

Şêx Xalîdî ra Şêx Eyup beno. Şêx Eyup, di cinîyanazewjîyeno. Cira yew lajek û hîrê keyneyî benê. Cinîya ciya ci Sabita Xanime ra Şêx Xalit û Vesfa (Vasfiye) xanime yênêdinya.

 

Cinîya bîne Salime Xanimê kê Tîmuran ra ya. Na cinîke ra, 1921 de  yew keyneke bena ke nameyê ci û Yaşar-Hîcran a. Yaşar-Hîcrane dewa Sêwregi Karapinar de ameya dinya. Salîme Xanime 1958 de şîya heqtê rahmetî.

 

Yaşar-Hîcran Xanime malbata Çîmenan ra bi Fexrî Çîmenî yazewjîyena. Fexrî Çîmen Teşkîlatê Emnîyetî Masayê Qaçaxîyede wezîfedar bî. Vesfa (Vasfiye) Xanime zî kê Oymana rêveyve şina.

 

″Şêrê Qerecedaxî″

Demo ke xebera serehewadana Şêx Saîdî (1925) resenaSêwregi, Şêx Eyup serehewadanê Şêx Saîdî re wayîr vejîyenoû mirîdanê xo arêdano pê û sevkîyatê leşkerîyê yê Dîyarbekirî dano vindarnayenê. O, bi stratejîyê pirodê û biremî ya serkewno. Şarî mîyandê sey ″Şêre Qerecedaxî ″ yêno naskerdene.

″Şêrê Qerecedaxî″ kê Tîmura ra birayê cinêrda ci gerre keno û yeno tepîştene. Fina milet miyan de vajîno ke, poxtaserkewtena Şêx Eyupî hemberê dewleta tirka, Sêwregi serra1926 de kerdea qeza.. Verê ci vilayet bî ya.  

 

Şêx  Eyup, eslê xo elewî nîy o, labelê cî rê vanê ″Kê Bavoyî″? Ma tenê kî na mesela sero finderê;

 

Şêx Eyub, sey Şêx Eyubê bin Şêx Xalîd bin Mele Kasım El-Hadî yeno naskerdene. Kalêke ci Mele Kasım, heremdaBotanî ra dewa Derşevi (Alkamer) ra yo. Malbata xo, MalbataBedirxanî ya het de karê îlmî yê resmî de wezîfedar bîya.

Malbata Bedirxanîyan, seba serehewadayîşê hemberêOsmanîyan yêna surgunkerdene. Malbata Şêx  Eyub zî, 1848 de bi înan ra pîya yêna surgunkerdene. Mele Qasim no dem de, bajarê Muşî de Mele Resul-î Sipkî hethete de shagirt o, yanê yêno perwerdekerdene. Mele Qasim, bi lez wendishîcaverdano û ageyreno dewa xo. La tîya de malbata xonêvîneno,   geyreno ci û dima kî keweno şopta malbata xo.

Rojan ra rojê xeberdar beno ke malbata xo surgunê Qerejdaxîbîya,. Seke hêsîno pê kî qet nêvindeno keweno ray; DewaQazayê Dîyarbekirî Çinarî Akpinarî de, beno mêmanê Şex Hesenê Nûranî. Dima, şino Qerjdax û malbata xo fîneno û ci ra helalîye wezeno. Helalîye ra dima ageyreno dewa Akpinarîû tiya de heyatê xo dewam keno. Rojan ra rojê Şêx HesenêNûranî mirêno û goreyê vasîyetê ey cayê ci gêno û beno Şêx. Mele Qasim, şîxîye ra dewanê Al-Toxar û Gûzelşeyh herînenoû dewa Al-Toxar beno ca. Na hereme de beno şêxêdo namdar.

 

Şêx Hesenê Nûranî

Şêx Hesenê Nûranî, terîqatê Nakşîbendî beşa Xalîdî ra yo û eslê xo pazukî yo. Nê keyeyî heta serra 1514î, bi nameyêSefeîyan mintiqayê Gexî, Solxan, Xinis û Xelat îdare kerd o. Kokê ci  reseno eşîra Sûweydî. Beşê de Suweydî sunî yê, la belê  nê bi xo elewîyê. Xeylê endamê eşîra pazukîyan (elewî), deme şerê Yavuz Sultan Selim û Şah Ismailî de mintiqayaGêxî, Solexan û Xinisî terk kenê şinê Îran. Êyê ke pey de manenê, ê kî zulmê Suweydîyan ver welatê xo terk kenêDîyarbekir, Xarpêt, Dêrsim, Melatî, Adîyeman û Rehay ra vila benê. Nîna ra xeyle ci yenê mintiqaya qerejedaxî de ca benê.

 

Mele Qasim, demo ke Şêx Hesenê Nûranî hetê maneno û bi zaneyena xo tesîrêdo girs ey ser o verdano, beno halîfeyê ci û herinda ci geno. Pox ta teqilîyê malbata Şêx Hesenê Nuranî yêbi Sefeîyan û ca girewtena eye ra, malbata Mele Qasim şarîmîyan de zey „Kê Bavoyî” yêna naskerdene. Roja ma de lajêtorinê Şêx Eyubî Qasim (Kasim) Gûlpinar, Kê Bavoyî rêserdarîye keno û parlamanterê AKP yê bajarê Reha yo.

 

Ewro, elewîtîye mintiqaya Sêwregi de pratîk de nêmenda. Labelê her çend pratîk de nêmenda zî, kulturê na bawerîyeSêwregî ser o tesîrêde gird  verda yo. Nimûne; resmê Hz. Alîû lajê ci Hesen û Hûseyînî hema-hema her keye de dêsan radardekrde yê.

Fina herema Sêwregi de zîyare zey baba Hacı Osman, baba Abalı Hacı (Mustafa), baba Gürüzlü Hacı(Mehmet),   baba Seyit Ahmet, baba Kafur û baba Koc este û hetê şardê bajarîra yene zîyaret kerdene.  

 

Eelewîyê bajarî şarî mîyan de 

zey”çilapifî” zî yênê naskerdene. No termêdo negatif o, qandexirabnîşandayîşê elewîyan vajîno. Bajar de kesê ke ewro hînazî elewî yê, elewîtîye xo bi dizî anê ramenê. Nê elewî demo keroj akewno, verê xo danê ci û  diway kenê. Yeno vatîş kê no retell dînê Zerdeştî de zî est o.

 

Aktoro namdar Yilmaz Güney, esli xo dewa Dêsmanî ra yo. Kalikê ci Dêrsîm ra bi des malbatan ra koç kerdo û dewaDêsman de ca bîyo.  Şarê na dewe pêrko eslê xo elewî yê.

Roniştvanê dewa Alxasî rê vanê alxasijî. Alxasijî, taynê xoSêwregi de taynê xo yê bîne zî Mereş de roşnîshenê. Goreyêdîyayîshê eslê nînan Şam ra ameyo. Kese ke Mereş de roşnîshenê elewîtîya xo piratîk de ramenê û bi elewîtîya xosereberz ê.

La ê ke Sêwregi de roşnîshenê, elewîtîya xo înkar kenê û no înkar zî seba demê qirkerdishê armenîyan ra mendo, yenovateneyene.

Fina Elewîyê Sêwregi herçendê roja ma de vêşîyê ci bîyê sûnîzî, roşananê zey rojeyê Muharremî, roja Aşure, Xidirellez û Newrozî fîraz kenê.