Tarîxê Sêwregi

Mazîyê Sêwregi heta serranê (ÎV) 5000î yeno texmîn kerdiş. Labelê awanbîyayişê Sêwregi çi wext hetê kamî ra bîyo bi qetîyet nîno zanayîş. Goreyê zanayîşan Sêwregi de, sey Sumer, Asur, Med, Hîtît, Kamuk, Hurrî, Mîtanî, Eyubî û Bîzansan gelek dewletan hukum kerdo. Nê dewletê ke ma cor ra behsê înan kerdo bi xebatanê arkeolojîkan zî tesbît bîyo ke, Sêwregi de hukum kerdo. Fikrê ma o yo ke, eke xebatê arkeolojîkî virazeyê hema zî eserî do bivîneyê.

Xebatê arkeolojîk yê ke Xasek (nika binê Awbendê Ataturkî de menda) virazeyayê nîşan danê ke, Sumerî tewr verî tîya de mendê. Kendişanê arkeolojîkan nîşan dayo ke, banê ke nêzdîyê Xasek de virazeyayê goreyê tradîsyonê Mezopotamyaya Başurî awan bîyê.

Destkewteyê dewa Xasekî mojnenê ke na mintiqa bi Mezopotamyaya cêrên a wayîrê têkilîyanê nêzdîyan a. Mabênê nê mintiqayan de timûtim tîcaretî ser ra yew têkilî est bîya. Eserê ke nê kendişan de kewtê dest nika muzeya Riha de nawîyayenê. (musnênê)

Dewa Nisîbî ra panc sey metre dûrî de û 4,5 kîlometreyî rojhelatê Xasek de yewna warêko arkeolojî esto (Rezê Çavî), xebatê ke nê warî de virazeyayê tayê cayî vetê meydan ke, nê cayî ayîdê Kulturê Til Xelefî yê û no kultur Demê Kalkolîtîkî yo.

Bê nê waranê arkeolojîkan sewbîna cayî zî estê, nê cayî:

Xirabeyê Defereyî: Defere 25 kîlometreyî rojhelatê Sêwregi de maneno û bi dewa Girêsor girêdayeyo. Nêzdîyê sînoranê Dîyarbekirî yo. Xebatanê arkeolojîkî yê ke tîya de virazeyayê de ayîdê Bîzansan tayê herindeyî ameyê tesbîtkerdiş.

Xacgoz: Yew kîlometre başûrê dewa Xacgozî de yew erazî de yew blokêna bazalt a 310 cm ser o wefirnayena şêrî yo ke ver bi çep rayşino ame vînayiş. Goreyê texmînanê arkeologan na bloka bazalt (ÎV) serra 1000î ra mendê ya

Xellokent: Xelokent, mintiqaya Bucaxî de bi dewa Bitîk a girêdayeyo. 1 kîlometre vakurê Xellokentî de ayîdê seserra 5.in yew mozaîkê erdî ameyo vînayiş

Medenîyetê ke Sêwregi de hukum kerdo

Sêwregi zî sey heme bajaran zemanî mîyan de Hukumdarîya gelek dewletan

de menda. Semedo ke dewletê verênî sey dewletanê modernan tesîrê heme hetanê heyatî nêkerdo însanan rê zî Hukumdarîya dewletan hende muhîm nêbîya.

Medenîyetê ke Sêwregi de hukum kerdo û wextê Hukumdarîya înan wina yo:

Demê Sumerîyan

Goreyê xebatanê arkeolojîkan ma eşkenê vajê ke Sumerî mabênê serranê (Î.V.) 3500 û 2800î de dormeyê Xasekî de na mintiqa rê hukum kerdo.

Demê Akadîyan

Mabênê serranê (Î.V.) 2800-2500î de badê mexlubîyetê Sumeran mintiqa de hukumdarî kerda.

Demê Babîlîyan

Serranê (Î.V.) 2500î ra tepîya Sumer û Akadî na mintiqara abirênê û warê Sêwregi destanê Babîlan de maneno.

Demê Hîtîtan

Î.V serranê 1600î de Hîtîtî hukumdarîya Mîtannîyan qedînenê û vakurê mezopotamyayî gênê destanê xo. Tayê arkeolgan serra 1939î de nêzdîye dewa Taşlî de xebatê arkeolojîkî viraştê û yew heykel vînayo. Goreyê nê arkeologan no heykel îlahê Hîtîtan Kînaba yo. Goreyê nê melumatan kes eşkeno vajo ke, Sêwregi wextê Hîtîtan zî merkezêka muhîm bîya.

Demê Aşuran

Î.V sesseranê 11. û 10in de Aşurî Aramî yê ke kokê înan Ereb o, mexlub kenê û dîyarbekir zî mîyan de hemeyê vakurê Mezopotamyayî de benê hukumdar. No mabên de Sêwregi zî bena eyaletêka Aşûrîyan. Hukumdarîya aşurîyan nêzdîyê 500 serre xo ver dana la no mabên de Sêwregi bi şer û lejana talan bena. Rêzeyêna, verê persî dima makedonî û tewr dima zî Bîzansî mintiqa de benê hukumdar.

Demê Bîzansî

Sêwregi xeylê wext destanê Romayijan de (Bîzansî de) manena û (Î.P) serra 540î de Sasanî na mintiqa Bîzansî destan ra gênê. Ge-ge peynîya lejanê çetinan de hukumdarê Sêwregi vurênê tewr dima wextê Hz. Omerî de Muslumanî Sêwregi gênê.

Demê Muslumanan

Ameyîşê muslumanan o tewr verên wextê Hz. Omerî yo. Lejkerê muslumanî yê ke qumandanê înan Ebu Ubeyde yo mabênê serranê 637-639î de Dîyarbekir û Sêwregi gênê. Goreyê tayê rîwayetan zî na mintiqa Xalid b. Welîdî girewta. Wextê seferê xaçperestan (1069) Sêwregi muslumanan dest ra vejîyena la lejê Milazgirî (malazgîrt) ra dima (1097) reyna kewena destanê muslumanan.

Nê lejan ra dima serra 1200î de Nuredîn Zengî Sêwregi feth keno, ey ra dima îstîlayê Moxolan de kewena destanê Moxolan (1256) dima serra 1400î de Tîmur Sêwregi îstîla keno. Nê îstîlayan ra dima rêzeyêna Memlukê Misirî, 1435 de Dewleta Akkoyunluyan û 1508 de dewleta Sefewîyan Sêwregi de hukum kenê.

Demê Osmanîyan

Sêwregi reya ewil serra 1517î de kewta Osmanîyan dest. Yavuz Sultan Selîm Şerê Mercîdabikî de Sefewîyan ra Sêwregi gêno la serra 1522yî de Sefewî Sêwregi reyna pey de gênê. Serra 1535î de Kanunî Sultan Suleyman Seferê Irakeynî de nêzdîyê Qerejdax de maneno û no mabên de Sêwregi zî gêno. 1535î ra heta îlankerdişê Komara Tirkîya, Sêwregi binê hukumdarîya Osmanîyan de manena. Tabî wextê Osmanîyan de îdareyê dewlete sey ewroyî nîyo û Sêwregijî zî sey zafê bajaranê kurdan xo bi otonomîya îdare kenê.

Îlankerdişê Komara Tirkîya ra tepîya hetta lejê Şêx Seîdî Sêwregi sey Wîlayetêna Tirkîya îdare bena. Semedo ke şarê Sêwregi hetkarîya Şêx Seîdî kerdo ceza deyeno Sêwregi û Sêwregi serra 1926î de bena qezaya Riha.

Nameyê Sêwregi

Sey zaf cayan Sêwregi zî goreyê milatanê ke Sêwregi de serdest bî yê nameyî girewtê. Yanî her medenîyet o ke Sêwregi de hukumdarî kerda –xususen ê yê ke wextêko derg mendê- nameyêk dayo Sêwregi. Sêwregi de heta nika sey, Aşurî, Mîtanî, Sumer, Akad, Bîzans, Ereb, Kurd û Tirkana zaf medenîyetan hukum kerdo û goreyê nê medenîyetan Sêwregi gelek nameyî vurnayê. Sey Kînaba, Sûrk, Sevavorah, Sevavarak, Sevaverek, Sebaberek, Sîbabarka, Siklis, Suveyda, Serrek û Senn nê nameyan ra tayê ci yê.

Goreyê tayê zanayîşan nameyê Sêwregi yo ke sey “Sevarak” vajîyeno Suryanki yo. Zîra tarîxnaso Suryanî Gregory Ebu’l Ferec zî wexto ke kitabê xo de6 behsê na mintiqa keno nameyê na mintiqa sey Sebaberek-Severak Wano. Hetê bînî ra Armenîkî de zî sey Seaverak yew name vajêno. Xora tarîxnasî zî nameyê Seaverakî sey Seav: Sîya Averak: Xirbe, abirnênê û manaya nameyî sey xirbeyê sîyayî qebul kenê. 

Seke ma cor ra zî behs kerd, her medenîyeto ke Sêwregi de hukum kerdo goreyê zanyîşê xo yew name dayo Sêwregi û her nameyî tarîx de cayê xo girewto. Nê nameyan ra tayê ci û manaya înan wina ya.

Sevaverek: Çimeyanê Bîzans û Ermenîyan de seba Sêwregi no name vejîyeno ma ver. No name di çekuyan ra virazeyayo û manaya ci; Seav: Sîya, Averek: Xirabeyî. Yanê Sevaverek yeno manaya Xîrabeyê Sîyayî.

Sûrk: No name yeno manaya “herra sûr” û hetê sasanîyan ra deyayo Sêwregi.

Serrek: Goreyê melumatanê resmî, Farisan no name dayo Sêwregi. Labelê heta mana ra kes eşkeno vajo ke, no name bixo kirmanckî (dimilî) yo. Çunke heta mana ra çimeyê resmî zî nê nameyî “serê yew çî” qebul kenê.

Senn: Wexto ke qebîeya Bekir b. Waîlî (bekiran) der û dorê Dîyarbekirî gênê wazenê ke heme mintiqa rê hukum bikerê. Labelê Sêwregi înan ver o sey yew asteng manena. Coka ê zî Sêwregi sey Senn (asteng) name kenê.

Suweyda: Goreyê melumatanê çimeyanê Ereb û Bîzansî, Ereban seba Sêwregi nameyê es-Suweyda hewna vêşî şixulnayo. Manayanê Suweyda ra yew, “nuqtaya sîya ya zerrî” ya. Eynî wext no name yeno manaya eşqî zî. -Îxtîmalo gird zaf medenîyetan waşto ke Sêwregi bigîrê û Sêwregi rê bîyê aşiq. Dima zî no name deyayo ci.

Çime: Tezê berzî yê Murat Başaran